THÔNG HIỂU TRUYỀN THÔNG – P2: CÁC DẠNG THÔNG TIN SAI LỆCH

Trong phần 1 của loạt bài viết cung cấp kiến thức về Thông Hiểu Truyền Thông (Media Literacy), STEP đã cùng các bạn tìm hiểu lịch sử, định nghĩa cũng như những ví dụ chân thực trong đời sống thường ngày của cụm từ này. Ngoài ra, chúng ta cũng đã hiểu được lý do vì sao kỹ năng Thông Hiểu Truyền Thông (Media Literacy Understanding) lại trở thành một trong những kỹ năng quan trọng nhất của thế hệ trẻ Gen Z hiện nay. 

Trong phần 2 của loạt bài này, STEP sẽ cùng các bạn đào sâu hơn về những gì cần biết cũng như phương pháp giúp bạn cải thiện kỹ năng Thông Hiểu Truyền Thông của bản thân.

Cụ thể, trong bài viết này, STEP sẽ giải thích lịch sử, định nghĩa và ví dụ của 3 chiếc “bẫy” thông tin. Việc nhận biết và tránh những chiếc “bẫy” này khi tham gia trao đổi thông tin ở mạng lưới truyền thông hiện nay cũng là một điều trung tâm và tiên quyết trong kỹ năng Thông Hiểu Truyền Thông. 

1. ĐỊNH NGHĨA

Dưới tán ô của Thông Hiểu Truyền Thông (Media Literacy), có 3 cụm từ chính miêu tả những “bẫy” thông tin thường thấy trên mạng lưới thông tin:

• Thông Tin Sai Lệch (Misinformation)
• Thông Tin Đánh Lạc Hướng (Disinformation)
• Tuyên Truyền Định Hướng (Propaganda)

Theo Handbook (Sổ tay) hướng dẫn việc xây dựng chương trình Giáo Dục và Đào Tạo ngành Báo Chí của UNESCO, Thông Tin Sai Lệch (Misinformation) được định nghĩa là: thông tin không chính xác về một sự việc/sự vật/con người, nhưng không được tạo ra với mục đích gây hại; Thông Tin Đánh Lạc Hướng (Disinformation) nghĩa là: thông tin không chính xác và được chủ đích tạo ra nhằm gây hại cho một người, tổ chức hay một đất nước;  và Tuyên Truyền Định Hướng (Propaganda): thông tin được đưa ra với mục đích định hướng thái độ, suy nghĩ, tâm lý và ý kiến cá nhân của một bộ phận quần chúng lớn theo chiều hướng mà người cung cấp thông tin mong muốn. 

Thông tin giả – Nguồn: Internet

2. LỊCH SỬ:

Từ xa xưa, việc trao đổi thông tin đã được con người phát triển thành một hệ thống truyền thông. Hệ thống này ngày càng trở nên phức tạp và thay đổi theo dòng lịch sử. 

THÔNG TIN ĐÁNH LẠC HƯỚNG (DISINFORMATION) VÀ TUYÊN TRUYỀN ĐỊNH HƯỚNG (PROPAGANDA)

Theo Posetti và Matthews (2018), những loại thông tin sai lệch hay mang tính định hướng đã xuất hiện từ năm Circa 44 BC (trước Công Nguyên), tức hơn 2000 năm trước đây. Vào lúc đó, Mark Antony – một chính trị gia người Hy Lạp Cổ Đại bị những người chống đối đảng của ông – hội Octavian bôi nhọ danh tiếng bằng cách khắc lên đồng xu những câu slogan sai lệch về Antony.

Trải qua hơn 1000 năm sau, những loại thông tin này lại được sử dụng rộng rãi và trở nên thông dụng ở Thế Chiến Thứ Nhất (1914-1918) và cả Thế Chiến Thứ Hai (1939-1945). Những thông tin mang tính Tuyên Truyền Định Hướng (Propaganda) được sử dụng rất nhiều cho mục đích chiêu mộ binh lính, thúc đẩy sự thù ghét đối phương nhằm hợp thức hóa chiến tranh thời bấy giờ. 

CHIẾN TRANH – VÙNG ĐẤT MÀU MỠ CHO THÔNG TIN ĐÁNH LẠC HƯỚNG

Tạm dịch: “Bạn sẽ chiến đấu ngay bây giờ hay đợi đến khi Chuyện Này xảy ra?”

Những hình ảnh mang tính thù ghét, gieo rắc nỗi sợ và hiềm khích với đối phương được sử dụng phổ biến nhằm kích động tinh thần chiến đấu của binh lính và động viên những thanh niên trẻ tham gia chiến trận . Tuy nhiên, những hình ảnh hoặc thông tin này được tạo ra không hề dựa trên sự thật hay từ lời nói của ai, mà hoàn toàn là những thông tin bịa đặt, không chính xác nhằm phục vụ những mục tiêu chính trị cụ thể.

Như vậy, chúng ta có thể thấy chiến tranh là một vùng đất màu mỡ cho những thông tin đánh lạc hướng và thông tin mang tính tuyên truyền định hướng, được tạo ra với mục đích phục vụ cho cuộc chiến, để hợp thức hóa cũng như hợp lý hóa chiến tranh trong lòng nhân dân các nước châu Âu và Mỹ thời bấy giờ.

Nói cách khác, mục đích của Thông Tin Đánh Lạc Hướng (Disinformation) và Tuyên Truyền Định Hướng (Propaganda) là: tạo ra những thông tin không đúng sự thật nhằm mục đích bôi nhọ một đối tượng, và định hướng tâm lý quần chúng theo hướng tiêu cực về đối tượng đó (có thể mang tính chính trị hoặc không).

THÔNG TIN SAI LỆCH (MISINFORMATION)

Tuy nhiên, Thông Tin Sai Lệch (Misinformation), theo chiều dọc lịch sử, lại không phổ biến trong những cuộc chiến. Vùng đất màu mỡ của Thông Tin Sai Lệch (Misinformation) là những lĩnh vực mang tính quảng cáo, phục vụ mục tiêu mang tính kinh tế, lợi nhuận hơn là những mục tiêu chính trị. 

Một ví dụ điển hình của vùng đất nơi những dạng thông tin này có thể được tìm thấy là những quảng cáo, poster nằm trong danh mục Sản Phẩm Ăn Kiêng (Diet Product). Trong bản báo cáo mới nhất về Quản lý Thị trường Giảm Cân và Ăn Kiêng ở Mỹ vào năm 2019, ngành Kinh Tế Ăn Kiêng (Diet Industry) đã trở thành một ngành kinh tế trị giá 72 tỷ Đô la Mỹ ở quốc gia này.

THÔNG TIN SAI LỆCH TRONG VĂN HÓA ĂN KIÊNG (DIET CULTURE)

Với đời sống về vật chất và tinh thần ngày càng tăng, nhu cầu cải thiện và sự quan tâm về sức khỏe của con người cũng ngày càng tăng theo. Lợi dụng tâm lý đám đông về sức khỏe, nhiều dạng Thông Tin Sai Lệch (Misinformation) được đưa ra nhằm mục đích kích thích tiêu dùng, tăng doanh thu bán hàng của bất kỳ loại sản phẩm nào liên quan tới ăn kiêng hoặc giảm cân. Không chỉ dừng lại ở đó, những sản phẩm tưởng như được liệt vào danh sách cần tránh khi ăn kiêng như đường, cũng được thương mại hóa theo một hướng tích cực về chuyện giảm cân nhằm kích thích tiêu dùng.

Tạm dịch: Đường có thể trở thành sức mạnh tinh thần bạn cần để ăn ít đi

Những thông tin thế này không mang tính thù địch hay bôi nhọ một chủ thể nào, nhưng việc tiếp nhận những thông tin này sẽ dẫn đến những hành động sai lệch. Ví dụ như việc ăn đồ ngọt nhiều hơn vào lúc cần giảm cân.

Sự ra đời của Internet vào thế kỷ 20 và Mạng xã hội vào thế kỷ 21 đã đặt tiền đề cho một cuộc Khủng Hoảng Tin Giả (Fake News Crisis) của xã hội nói chung và ngành Báo chí, Truyền thông nói riêng ở thế kỷ 21.

Tuy nhiên, sau khi Internet (1983) và Mạng xã hội (1997) ra đời, chiến tranh không còn là vùng đất độc quyền những dạng thông tin này. Tốc độ phủ sóng kèm với sự phát triển công nghệ nhanh chóng đã biến Internet và sau này là Mạng xã hội trở thành vùng đất chính của Thông Tin Sai Lệch (Misinformation), Thông Tin Đánh Lạc Hướng (Disinformation) và Tuyên Truyền Định Hướng (Propaganda).

Posetti và Matthews (2018), trong Bản Hướng Dẫn Ngắn về Lịch sử của Tin Giả và Thông Tin Đánh Lạc Hướng (A Short Guide to History of Fake News and Disinformation) đã nhận định rằng, sự ra đời của Internet vào thế kỷ 20 và Mạng xã hội vào thế kỷ 21 đã đặt tiền đề cho một cuộc Khủng Hoảng Tin Giả (Fake News Crisis) của xã hội nói chung và ngành Báo chí, Truyền thông nói riêng ở thế kỷ 21. 

3. BẢNG SO SÁNH, TỔNG KẾT SỰ GIỐNG/KHÁC NHAU GIỮA MISINFORMATION – DISINFORMATION – PROPAGANDA

Sau khi nhìn lại lịch sử của 3 loại thông tin trên, STEP hy vọng các bạn đã có một cái nhìn bao quát và hiểu biết hơn về tính chất cũng như mục đích của chúng.

	Thông Tin Sai Lệch (Misinformation)	Thông Tin Đánh Lạc Hướng (Disinformation)	Tuyên Truyền Định Hướng (Propaganda)
Giống nhau	Đều là những thông tin không chính xác, không đúng sự thật và không có bằng chứng khoa học.
Khác nhau	Được tạo ra không với mục đích bôi nhọ, gây tổn thất cho một chủ thể hay tổ chức nào.	Được tạo ra với mục đích bôi nhọ, gây tổn thất cho một hay nhiều chủ thể/tổ chức.	Được tạo ra với mục đích định hướng, lái tâm lý quần chúng theo hướng người tạo ra thông tin mong muốn. Thường được sử dụng với mục đích chính trị.

THAM KHẢO:

1. Posetti, J. and Matthews, A., 2018. A Short Guide To The History Of ‘Fake News’ And Disinformation: A New ICFJ Learning Module. [online] International Center for Journalists. Available at: <https://www.icfj.org/news/short-guide-history-fake-news-and-disinformation-new-icfj-learning-module> [Accessed 22 December 2020].
2. UNESCO. 2020. Journalism, ‘Fake News’ And Disinformation: A Handbook For Journalism Education And Training. [online] Available at: <https://en.unesco.org/fightfakenews> [Accessed 22 December 2020].
3. Markets, R., 2020. United States Weight Loss & Diet Control Market Report 2019: 2018 Results & 2019-2023 Forecasts – Top Competitors Ranking With 30-Year Revenue Analysis. [online] Prnewswire.com. Available at: <https://www.prnewswire.com/news-releases/united-states-weight-loss–diet-control-market-report-2019-2018-results–2019-2023-forecasts—top-competitors-ranking-with-30-year-revenue-analysis-300803186.html#:~:text=The%20U.S.%20weight%20loss%20market,use%20free%20diet%20%26%20fitness%20apps.> [Accessed 22 December 2020].
4. Henderson, G. and Braun, M., 2016. Propaganda And Rhetoric In Democracy. [online] Google Books. Available at: <https://books.google.co.jp/books?hl=vi&lr=&id=KodkDQAAQBAJ&oi=fnd&pg=PA118&dq=propaganda+definitions&ots=P5XuU5jrFr&sig=t_RIMAddZpFLByMBJeWDORE4VPQ&redir_esc=y#v=onepage&q=propaganda%20definitions&f=false> [Accessed 22 December 2020].