CÂU CHUYỆN GIAO THOA VĂN HÓA (P3): SỐC VĂN HÓA

Đọc các phần khác cùng loạt bài của tác giả Hạnh Phan:

Phần 1: Một lần đói bụng

Phần 2: Làm “chị giáo ở Côn Minh

—

Rút kinh nghiệm từ tuần đầu, chúng tôi không lao vào dạy luôn mà dành nguyên ngày đầu tiên để tìm hiểu và làm quen với học sinh trong lớp. May thay, các em cấp 3 khá cởi mở và chủ động, số em nói được tiếng Anh cũng nhiều hơn đáng kể. Chúng tôi thở phào nhẹ nhõm. Kết thúc tiết học cuối, chúng tôi quay lại phòng họp để chuẩn bị giáo án. Tôi đã nảy ra một ý tưởng, đó là chia sẻ cho các em về câu chuyện “Sốc văn hóa” của chính các bạn TNV tham gia dự án lần này.

Cô bạn trợ giảng giúp tôi tìm video về “Sốc văn hóa”. Tiết học của tôi rất đơn giản. 5 phút đầu, tôi cho các em xem 1 video hoạt hình ngắn nói về “Sốc văn hóa”. Sau đó, tôi hỏi các em về nội dung của đoạn clip vừa xem. Khi chắc chắn các em đã hiểu hết, tôi nói:

– Sốc văn hóa là một thuật ngữ được dùng để chỉ sự lo lắng và những cảm xúc mà một người cảm thấy khi phải hoạt động trong một nền văn hóa hay môi trường xã hội hoàn toàn khác. Các em thấy đấy, khi mới sang Úc du học, cô gái đến từ một đất nước Hồi giáo đã sốc khi gặp những người xăm trổ, sốc khi có một bạn nam tự nhiên ngồi bên cạnh vì ở đất nước của mình, những điều này là cấm kỵ. Cô ấy thấy sợ hãi và hoảng loạn. Thông thường, những người “Sốc văn hóa” trải qua 4 giai đoạn: honeymoon (trăng mật), frustration (chối bỏ thực tại), adjustment (thích nghi) và adaptation (chấp nhận). Tùy hoàn cảnh mà mỗi người sẽ trải qua giai đoạn 1 hoặc 2 trước. Cô sẽ minh họa bằng câu chuyện có thật để các em dễ hình dung hơn.

Phần slide tiếp theo hiện ra hình ảnh con phố đầy hàng quán, tấp nập người qua lại ở Hàng Châu và hình ảnh con đường chỉ có 2 hàng xe dài, không 1 bóng người ở Côn Minh. Cả lớp cười ồ lên. Tôi nói:

– Trước khi đến Côn Minh, bọn cô ở Hàng Châu. Khách sạn tuy nhỏ nhưng nằm trên con phố đông đúc như vậy đó. Hàng quán đầy đường, cửa hàng tiện lợi mở 24/24 nên mọi người có thể tự do ăn uống, đi lại. Họ có dịch vụ giặt quần áo, dọn vệ sinh nên bọn cô không phải lo nghĩ gì. Thời tiết suốt trong thời gian ấy tuy nóng ẩm nhưng không mấy khi mưa. Vì vậy, dù lần đầu sang nước ngoài nhưng mọi chuyện đều êm xuôi nên với cô Wajeeha (người Pakistan), 2 tuần ở Hàng Châu đẹp như tuần trăng mật. Tuy nhiên, sau khi chuyển đến Côn Minh, cô ấy đã rất sốc.

Cả lớp rất chăm chú. Tôi tiếp tục nói:

– Côn Minh chào đón bọn cô bằng một cơn mưa rào. Quanh trường, đường phố vắng hơn hẳn, hàng quán không nhiều và đóng cửa từ rất sớm. Bọn cô phải ăn trong trường, muốn đi ra ngoài phải xin phép. Ôi lạ thật đấy, bọn cô đều đã trên 18, đều là những công dân trưởng thành mà sao vẫn phải đi thưa về gửi thế này? Bạn nào không hợp khẩu vị cũng đành chấp nhận vì siêu thị cách rất xa, phải đi bộ 20 phút ra trạm xe buýt rồi bắt 2 chuyến mới đến nơi. Chưa kể phòng không có quạt hay điều hòa, giường tầng không có đệm. Phòng vệ sinh không có vòi xịt, còn là bệ xổm. Đối với người châu Á mình, việc nằm đất hoặc nằm giường không đệm là điều bình thường nhưng đối với những người đến từ các châu lục khác, họ thấy như thế chẳng khác nào nằm trên tấm gỗ và bệ xổm là thứ rất kinh dị. Cô Wajeeha không chấp nhận được những chuyện này.

Cả lớp vẫn cười không ngớt:

– Hồi mới đến, cô ấy chỉ nằm trong phòng khóc. Thật ra đa số mọi người đều ngỡ ngàng nhưng cố động viên nhau và học cách chấp nhận. Nhưng Wajeeha vẫn tuyệt vọng và khóc mỗi khi gọi điện cho mẹ, cô ấy lại phàn nàn: “Tớ không biết sẽ sống ở đây kiểu gì trong 2 tuần tới. Tớ nhớ Hàng Châu, tớ nhớ mẹ. Tớ không muốn ở đây thêm 1 giây phút nào”. Khi đến Côn Minh, cô Wajeeha trải qua giai đoạn 2 của sự “Sốc văn hóa” – đó là “chối bỏ”. Đây có lẽ là giai đoạn thử thách nhất của sốc văn hoá. Cô ấy chưa từng phải giặt quần áo bằng tay hoặc dọn phòng, công việc không như ý, Hàng Châu quá hiện đại và tiện nghi còn ở đây thì ngược lại,…nhưng đến thời điểm hiện đại, cô Wajeeha đã học được cách thích nghi và chấp nhận những sự bất tiện này. Cô ấy đã chịu lắng nghe lời khuyên của mọi người, học cách giặt quần áo, tự dọn phòng, đi ra ngoài mua đồ dự trữ để bữa nào không ăn được vẫn không bị đói. Hơn nữa, cô ấy cũng đã thừa nhận rằng ban đêm và sáng sớm ở đây se lạnh nên không hề cần điều hòa.

Các em rất chăm chú và cười vui vẻ khi nghe tôi giải thích. Ở mỗi lớp, tôi thường lấy những ví dụ khác nhau là câu chuyện của chính tôi hay các TNV nước ngoài để minh họa cho bài giảng của mình. Tôi biết phần lớn các em dù rất thích đi du lịch nhưng chưa có cơ hội được đi ra nước ngoài, kể cả du lịch trong nước. Vì vậy, tôi thường dành những phút cuối của tiết học để tạo cơ hội cho các em bày tỏ nguyện vọng của mình.

– Cô hy vọng các em có thể chia sẻ với cô một nơi các em muốn đến trong tương lai và lý do tại sao. Các em có thể vẽ hoặc viết để thể hiện. Sau 15 phút, cô sẽ thu bài.

Các bạn đều tập trung nghĩ và nghiêm túc viết. Những bạn gái đang độ tuổi mộng mơ ước một ngày nào đó được đến Paris – thành phố của tình yêu và ăn tối dưới chân tháp Eiffel. Có em lại ước được đến Mỹ để gặp Justin Bieber vì ngưỡng mộ giọng hát của cậu ca sĩ này. Cũng có những em ước được đến các vùng đất khác của Trung Quốc như đảo Hải Nam, thành phố Hàng Châu, Thượng Hải, v.v. Ước mơ nào cũng đáng được trân trọng. Tôi hy vọng ước mơ của các em sẽ sớm thành hiện thực. Tôi mong các em đi xa hơn, đi nhiều hơn để tự mình trải nghiệm những câu chuyện hay thậm chí là những cú sốc văn hóa.

Dù không muốn nhưng ngày cuối của trại hè đã đến. Có lẽ tôi sẽ không bao giờ quên những màn trình diễn của các lớp ở trên sân khấu bế mạc; khoảnh khắc các em hăm hở chạy đến xin chữ ký, chụp ảnh với chúng tôi và cả những tấm thiệp, món quà, lời cảm ơn chân thành của các em. Nhờ có các em, chúng tôi mới biết những gì mình làm cũng có ý nghĩa. Cảm ơn các em – những người thầy tí hon đã cho chúng tôi cơ hội được làm bạn, được biết ước muốn của các em qua những dòng thư và tranh vẽ. Cảm ơn những người bạn đồng hành trên cả tuyệt vời. Tôi hiểu rằng: sự quản lý của nhà trường tuy có phần nghiêm ngặt nhưng cũng là để đảm bảo an toàn cho các TNV. Và nếu vì khởi đầu không như ý mà chỉ nhìn vào những mặt tiêu cực, không có sự cảm thông, khích lệ, chúng tôi sẽ chẳng thể nào cùng nhau tạo ra kết đẹp đẽ đến thế.

Hạnh Phan

CÂU CHUYỆN GIAO THOA VĂN HÓA (P1): MỘT LẦN ĐÓI BỤNG

Đọc các phần khác cùng loạt bài của tác giả Hạnh Phan:

Phần 2: Làm “chị giáo ở Côn Minh

Phần 3: Sốc văn hóa

—

Một lần đói bụng

Ngày mới nhập học ở ĐH Ngoại thương Hà Nội, tôi được một người anh thân thiết chia sẻ về dự án dạy tiếng Anh cho trẻ em đường phố của anh tại Brazil trong vòng 6 tuần. Anh kể về những đứa trẻ đam mê bóng đá, chúng ước sau này trở thành Maradona, CR7 hoặc Ronaldinho. Vốn là một đứa thích đi du lịch và trải nghiệm, sau lần nói chuyện ấy, tôi càng khao khát đi hơn bao giờ hết. Nhưng những lời nói tiêu cực từ mọi người xung quanh khiến tôi tự ti. Tôi sợ bị người khác đánh giá, sợ bị nói mình không hòa đồng, sợ bị chê sinh viên Ngoại Thương mà kém cỏi. Tuy nhiên, anh bạn nói rằng “Đang còn trẻ, em nên thử tham gia những chương trình tình nguyện thế này, em sẽ có thời gian đủ lâu để trải nghiệm cuộc sống như một người bản địa. Giờ em đang học năm nhất, anh nghĩ em có 1 năm để chuẩn bị tâm lý để năm sau nộp đơn ứng tuyển”.

Tôi cố loại bỏ những suy nghĩ đó và đặt mục tiêu cho bản thân – mùa hè năm 2, tôi nhất định sẽ đăng ký đi tình nguyện tại nước ngoài. Hơn 7 năm chỉ tập trung học ngữ pháp để thi chuyển cấp, vốn tiếng Anh giao tiếp của tôi bị hạn chế nhiều. Những buổi học thuyết trình ở Ngoại thương chỉ gây thêm áp lực, bạn bè xung quanh ai cũng tự tin. Tôi thấy mình lạc lõng. Với mong muốn cải thiện kỹ năng giao tiếp, tôi đăng ký học tại một trung tâm tiếng Anh có tiếng ở Hà Nội. Việc học ở trung tâm không được như ý nhưng tôi không nản lòng. Tôi tìm hiểu về các tiêu chí của dự án mà mình quan tâm và chuẩn bị hồ sơ . Trước khi ứng tuyển, tôi từng hỏi mẹ ‘Mẹ ơi nếu giờ con được chọn, mẹ có cho con đi không?’. Mẹ hỏi ‘Đi để làm gì? Đi được cái gì?’. Đó không chỉ là hai câu hỏi từ một “nhà tài trợ” nghiêm khắc, mà còn là mấu chốt của bất cứ thư ứng tuyển (cover letter) nào. Thật sự tôi rất mơ hồ về những cái được, tuy nhiên có 1 điều tôi có thể cam đoan với mẹ ‘Con học ở trung tâm rồi thấy không hiệu quả, lớp gần 20 bạn nhưng trình độ không tương đương, kể cả đang học giao tiếp thật đấy, nhưng toàn học sinh người Việt nên rất ngại nói chuyện với nhau bằng tiếng Anh mà thầy cũng dễ tính, chẳng buồn nhắc nhở”. Bây giờ con phải ‘ném mình’ vào một môi trường không có người Việt để con buộc phải sử dụng tiếng anh làm công cụ giao tiếp hằng ngày, như thế mới khá lên được. Chương trình có các dự án về giáo dục, môi trường, trao đổi văn hóa, kể cả truyền thông. Họ sẽ tài trợ toàn phần hoặc một phần tiền ăn ở, mình chỉ phải bỏ tiền vé máy bay, phí làm visa với tiền tiêu thôi ạ”. “Ừ, cứ qua phỏng vấn đi rồi tính.” Thế là mẹ chấp nhận đầu tư để tôi bước ra vùng an toàn của bản thân .

Mùa xuân 2016, tôi được lựa chọn tham gia một dự án dạy học cho học sinh cấp 2,3 và trao đổi văn hóa trong vòng 6 tuần tại Trung Quốc – đất nước mà bố mẹ nào cũng sợ “nhỡ con mình bị bắt cóc lấy nội tạng”. Đó là lần thứ hai tôi ra nước ngoài nhưng lại là lần đầu không có bố mẹ hay người lớn đi cùng, và cũng là lần xa nhà lâu nhất. Ví tiền không rủng rỉnh, tôi phải chọn chuyến bay với tổng thời gian dài gấp 3 lần chuyến bay thẳng. Sau 1 ngày dài mệt nhoài, cuối cùng tôi cũng hạ cánh tại sân bay Hàng Châu, nơi tôi sẽ làm tình nguyện viên (TNV).

Về đến chỗ ở đã gần 1 giờ sáng, tại đây tôi gặp những người bạn nước ngoài sẽ đồng hành với tôi trong dự án lần này. Họ hồ hởi chạy đến, trao cho tôi những cái ôm ấm áp. Tuy nhiên đối với một đứa nhút nhát và lần đầu tiếp xúc với nhiều người nước ngoài như tôi mà nói, kiểu chào đón thân mật này khiến tôi không khỏi ngại ngùng. Dù vậy, nỗi lo sợ không hòa đồng được và tinh thần kiệt quệ sau hàng tiếng đồng hồ vạ vật ở sân bay của tôi đã nguôi ngoai phần nào. Tôi ở cùng phòng với 5 bạn nữ, 3 người Ai Cập, 1 người Pakistan và 1 người Mexico. Nếu như không tham gia chương trình tình nguyện này, thì ở Việt Nam không biết tới bao giờ tôi mới được tiếp xúc với những người bạn từ 3 châu lục, huống chi là chia sẻ không gian sống với họ. Ngày đầu tiên của hành trình mới cứ thế trôi qua.

Ngày hôm sau, nhóm chúng tôi có một buổi gặp mặt các bạn TNV Trung Quốc – những người sẽ cộng tác và giúp đỡ chúng tôi trong suốt quá trình thực hiện dự án. Mọi người quyết định cùng ăn trưa như là một cách để hiểu về nhau nhiều hơn. Địa điểm được chọn là một nhà hàng Nhật Bản ở gần chỗ ở – thể theo mong muốn của một số bạn. Chúng tôi có hơn 20 người, một nửa là TNV Trung Quốc, còn lại là TNV đến từ các nước Malaysia, Ai Cập, Kyrgyzstan, Nga, Pháp và Mexico.

Khi đi ăn ở Việt Nam, với tinh thần “‘gọi chung để thử mỗi thứ một tí”’, thông thường sẽ có một người đại diện đứng ra chọn món cho tất cả hoặc mỗi người chọn một món. Vì vậy, tôi nhường các bạn chọn trước vì tôi rất dễ tính ‘ăn gì cũng được’. Đang ngồi nói chuyện, bỗng nhiên cô bạn Ai Cập ngồi cạnh hỏi tôi:

– Phan, cậu không chọn món à? (tên tiếng Việt của tôi rất khó nói đối với các bạn nước ngoài nên tôi bảo các bạn gọi tên họ của tôi cho đơn giản). Cậu có menu chưa?.

Tôi nghĩ chắc cô bạn muốn xem ý kiến của tôi nên tôi chỉ cười đáp lại “Không sao, các cậu cứ chọn món đi, tớ ăn gì cũng được” – tôi nghĩ chắc cô bạn muốn xem ý kiến của tôi nên tôi chỉ cười đáp lại .

Xung quanh tôi lúc ấy ai cũng hăm hở chọn món, tôi nghĩ mọi người chọn nhiều món thế này thì tôi không cần xem nữa. Đồ ăn được mang lên, các bạn lấy đĩa đồ ăn đã chọn để trước mặt. Tôi vẫn không nhận ra sự khác biệt và thầm nghĩ: “Có lẽ họ thích mấy món này nhất”. Mọi người mời tôi ăn thử món này món kia nhưng là một người e dè và nhường nhịn, tôi chỉ ăn 2 miếng sushi cho phải phép rồi tiếp tục nói chuyện.

Sau khi ăn xong, chúng tôi đứng dậy thanh toán, anh bạn Trung Quốc tính tổng số đầu người để chia tiền nhưng trong tích tắc, tôi hoàn toàn đứng hình. Các bạn nước ngoài cầm tờ hóa đơn chỉ toàn tiếng Trung rồi nhờ một bạn tìm hộ tên món ăn họ đã chọn để trả tiền. Lúc này tôi mới hiểu rằng tuy ngồi chung bàn ăn, cùng xem menu nhưng họ không chia tiền theo đầu người như ở Việt Nam. Và thế là tôi mang một chiếc bụng xẹp lép ra khỏi nhà hàng cùng sự ngẩn ngơ vì chuyện chưa từng trải qua bao giờ. “Sao lại thế nhỉ”, tôi cứ nghĩ mãi mà chẳng dám hỏi và chuyện tương tự lại xảy ra lần nữa.

Ăn xong, cả nhóm rủ nhau đi siêu thị. Khi đếni siêu thị, Alaa – chị cả của nhóm lấy xe đẩy. Chị dặn tôi thích ăn gì, muốn mua gì cứ lấy rồi để vào xe. Tôi nghĩ chắc lần này mọi người cùng mua đồ ăn rồi chia tiền nên tôi chỉ lấy đúng 1 chai nước. Nhưng đến trước quầy thanh toán, mỗi người lại lần lượt cầm đồ của mình đặt lên bàn chờ trả tiền.

Ngay sau đó, tôi đã mạnh dạn hỏi chị cả.

– Em hỏi câu này hơi ngại. Sao mọi người cùng đi siêu thị với nhau, cùng đi ăn nhưng lại đồ ai người đấy trả? Ở Việt Nam, nếu bạn bè đi ăn với nhau, bọn em sẽ ăn hoặc mua chung rồi chia theo đầu người.

– Thật ra không phải tất cả mọi người đều làm thế nhưng chị nghĩ cũng hợp lý. Ví dụ nhé, cả nhóm cùng đi ăn nhưng không phải ai cũng thích ăn gà, có người thích ăn bò, em không thể ép họ ăn cùng và trả tiền cho thứ mà họ không thích được trừ khi cả nhóm cùng thích và đồng ý chia sẻ, đúng không?” – Chị mỉm cười đáp.

– Công nhận, đi chung 20 người mà tìm được đồng thuận tuyệt đối thì khó quá – tôi đồng tình với sự khác biệt văn hoá này.

Có thể với người khác, những việc nhỏ nhặt này chẳng có gì đáng nói. Nhưng với tôi, trải nghiệm nào cũng mới mẻ. Tôi đang ở Hàng Châu, không phải Hà Nội. Xung quanh tôi là các bạn TNV nước ngoài, mỗi người họ đều mang trong mình những sở thích và văn hóa khác nhau. Tuy nhiên, sẽ chẳng có rào cản nào nếu chúng ta sẵn sàng tiếp thu những cái mới. Dù các bạn theo đạo Hồi không thể ăn thịt lợn hay phải cầu nguyện 5 lần 1 ngày nhưng không vì thế mà chúng tôi không thể đi ăn, đi chơi với nhau. Sau trải nghiệm trên, Mmỗi khi không rõ điều gì, tôi lại chủ động hỏi những người bạn với thái độ cầu thị và chân thành. Về sau này, tôi dần chui ra khỏi vỏ ốc của mình, mở lòng hơn để chia sẻ và lắng nghe mọi người, nhờ đó tôi đã có thêm những kiến thức mới về văn hóa cũng như tôn giáo của nước bạn và không để mình đói vì lý do lãng xẹt như vậy nữa. Nhưng lần đói ấy lại tặng tôi một sàng khôn về sự tinh tế.

Thời gian ở nước láng giềng có thể không giúp tôi tăng điểm số nhưng đây là một chuyến đi để đời. Những kỹ năng, kiến thức và thái độ có được từ trải nghiệm giao lưu văn hoá sẽ còn theo tôi mãi.

Hạnh Phan